Klinik Sıkça Sorulan Sorular
İnsanlığın hizmetine sunulmuş, satılmakta olan bütün ruhsatlı ilaçlar bu deneysel ve klinik araştırmalardan geçmiş olmak zorundadır. Bugün insanlığın sorunu olan birçok hastalığın, bu klinik araştırmalardan elde edilen bilgiler sayesinde ortaya çıkan ilaçlar ile tedavisi mümkün olmaktadır.
Bir ilaç araştırmasına katılma kararı önemli bir bireysel karardır. Aşağıda ARGEFAR Klinik I ve II’ de yürütülmekte olan ilaç klinik araştırmaları ile ilgili sıklıkla sorulan birçok soru yanıtlanmıştır. Böyle bir karar vermede aşağıdaki bilgilere ek olarak doktorunuza, aile üyelerinize ve/ veya arkadaşlarınıza danışarak görüş ve yardımlarını istemenizi öneririz.
1 - Klinik araştırma nedir?
Geniş halk kitlelerine sunulmadan önce ilaç olabilecek aday ürünlerinin yeterli ve yetkin araştırıcıların denetim ve gözetiminde, insanlar üzerinde yapılan sınırları ve çerçevesi belirlenmiş klinik araştırmalara tabi tutulması kaçınılmazdır.
İnsanlar üzerinde yapılan bu ilaç adayı ürün çalışmalarına “Klinik Araştırmaları” adı verilir. İnsanlar üzerinde yapılan klinik araştırmalar, insan sağlığını iyileştirmek için yeni ilaç ve tedavilerin geliştirilmesinin en geçerli, hızlı ve güvenli yoldur. Bu araştırmaların gerçekleştirilmesinin gerekliliği ilaç firmaları tarafından geliştirilmiştir.
Dört basamaktan oluşan bu araştırmaların amacı, önceden tasarlanmış ve belirlenmiş bir plan ve program çerçevesinde, alanında ve konusunda yetkin araştırıcılar tarafından seçilmiş hastalarda ve/veya sağlıklı gönüllülerde ilaç adayı ürünün, etkinlik ve güvenliliği ile ilgili her türlü bilgisinin yetkin ve sorumlu araştırmacılar denetiminde en ince ayrıntısına kadar elde edilmesidir.
Bir “Klinik Çalışması” kararı uzun bir süreci gerektirir. Her basamakta araştırma ürünü ile ilgili önceki elde edilmiş bilgiler, bir sonraki adım için yeterli ve bilimsel olarak kanıtlanmış olmalıdır. Bu bilgiler çerçevesinde hazırlanan ve araştırma sırasında her adımın ve uygulanacak her türlü işlemin ayrıntısını içeren “Araştırma Protokolü” adı verilen bir metin oluşturulur. Araştırma ile ilgili her türlü ayrıntıyı içeren bu protokolün yürütülmesine olanak verebilecek teknolojinin sunduğu en ileri olanaklara sahip bir araştırma merkezi ve bu protokolü uygulayabilecek bir sorumlu araştırıcı ve yardımcıları seçilir.
Bu araştırıcı grubu bu protokolü ve ekindeki her türlü kaydın yapılacağı formlar ile araştırma ürününe ait bilgilerinde eklendiği bir başvuru formunu yönetmeliklere ve kılavuzlara göre ilgili makamlara izin almak üzere sunar. Klinik araştırmalar ancak bu makamların onay verdiği koşulda gerçekleştirilebilir.
2 - Klinik araştırmalarının evreleri nelerdir?
Klinik araştırmalar değişik amaçları bulunan 4 basamakta gerçekleştirilir.
- Evre I araştırmalar: Yeni ilaçların güvenliliklerinin araştırılması, istenmeyen etkilerinin belirlenmesi ve uygulanacak doz aralığının bulunması amacı ile 20-80 kişilik küçük gruplar üzerinde denenmesidir.
- Evre II araştırmalar: İlacın etkinlik ve güvenliliğinin araştırılması için 100-300 kişilik daha büyük gruplara uygulanmasıdır.
- Evre III araştırmalar: İlacın etkinlik ve güvenliliğinin araştırılması için 1000-3000 kişilik büyük hasta gruplarına uygulanmasıdır.
- Evre IV araştırmalar: İlaç ruhsat alıp piyasaya çıktıktan sonra ilacın en uygun şekilde kullanımı, yararları ve risklerinin ortaya çıkarılması için sürdürülen araştırmalardır.
3 - Biyoeşdeğerlik çalışması ne demektir?
Piyasada aynı etkin maddeyi içeren ancak değişik firmalar tarafından üretilmiş olan birçok ilaç bulunmaktadır. İlacı ilk olarak piyasaya çıkaran firmanın ilacı “orijinal ilaç” adını alırken, diğer firmaların ilaçlarına “jenerik ilaç” adı verilmektedir. Jenerik ilaçlar, orijinal ilaç ile aynı etkin maddeyi içermelerine karşın birçoğunun tedavi edici güçlerinin orijinal ilaca eşdeğer olup olmadığı kanıtlanmamış olabilir. Bu jenerik ilaçların sağlıklı gönüllülere genellikle tek doz uygulanması sonrasında belirlenen kan düzeyleri, yine genelde tek doz olarak yapılan orijinal ilaç uygulaması sonrasında elde edilen kan düzeyleri ile karşılaştırılarak eşdeğer olup olmadıkları araştırılabilir.
Bu araştırmalara “biyoeşdeğerlik araştırması” adı verilir. Kısaca; birbiri ile aynı etkin maddeyi aynı miktarda içeren ilaçların kandaki düzeylerinin değerlendirilerek aynı şekilde etkinliklerinin olup olmadığının araştırılmasıdır. “Araştırmalarda kullanılan ilaçların etkin maddeleri kesinlikle Türk İlaç piyasasında bulunmakta ve eczanelerden temin edilebilmektedir.
4 - FAZ I çalışması ne demektir?
Faz I çalışmalar, genellikle sağlıklı gönüllülerde, 20-80 kişide ürünle ilgili güvenlilik verilerinin toplanması, doz aralığının saptanması, tolere edilebilecek doz ve farmakokinetik özelliklerin incelenmesi çalışmalarıdır. Bu fazın ana amacı 'güvenlilik' tir. Faz I çalışmalar bazı durumlarda hasta gönüllüler üzerinde de yapılabilir.
5 - Klinik araştırmalar nasıl yapılır?
Öncelikle çalışma için kliniğe çağrılan gönüllülere, yapılacak çalışma hakkında ‘Bilgilendirme Toplantısı‘ adı altında ayrıntılı bilgi verilir. Varsa soruları cevaplandırılır. Daha sonra kendilerine dağıtılan ‘Bilgilendirilmiş Gönüllü Olur Formu’ nu dikkatlice okuyup, doldurmaları ve imzalamaları istenir. Ancak bu aşamadan sonra tarama muayenesine geçilebilir. Sağlık taraması yapılan gönüllülerin tüm muayene ve laboratuvar bulguları değerlendirilerek elde edilen veriler kendilerine iletilir. Çalışmaya katılmasına karar verilen gönüllülerin, ilaç uygulamasından bir gün önce yatış için klinikte hazır bulunması gerekmektedir. Ertesi sabah saat 07:00 – 09:00 arasında genellikle 10 saatlik açlık sonrası araştırma ilacı uygulanır.
Araştırma protokolü’ne göre gerektiği koşullarda kahvaltı verilebilir. İlaç uygulaması öncesi ve sonrasında belirlenen aralıklarda gönüllülerden kan örnekleri alınır. Bazı durumlarda gönüllünün ilaç uygulaması sonrası 12. saatte (akşam 20:00 da) klinikten ayrılmasına izin verilirken protokol gereği bazı koşullarda gönüllünün bir veya birkaç gece daha klinikte kalması istenebilir. Yine protokol gereği gönüllülerin ilaç alımı sonrası diğer günlerde de kliniğe gelip kan vermeleri gerekebilir.
Biyoeşdeğerlik çalışmaları genellikle iki uygulama döneminden oluşmaktadır.( Dört ayrı uygulama döneminden oluşan biyoeşdeğerlik çalışmaları da bulunmaktadır.) Uygulama dönemleri arasındaki süre en az 1 hafta (protokole göre değişen bir süredir) olup bu süre vücudun ilaçtan tamamen temizlenmesi için gereklidir. İkinci uygulama dönemi için gönüllülerin tekrar kliniğe yatışı yapılır. Uygulanan işlemler, birinci uygulama dönemindekinin aynıdır. Çalışma sonunda gönüllülere bitiş muayenesi ve laboratuvar tetkikleri yapılır, gerekli görülürse bilgilendirilir.
Faz I çalışmaları ise genellikle tek uygulama dönemi olup, klinik yatış süresini tamamlayan gönüllüler çalışmanın protokolünde belirtilen süre içerisinde izlem vizitlerine gelmeye devam ederler. Çalışma sonunda gönüllülere bitiş muayenesi ve laboratuvar tetkikleri yapılır, gerekli görülürse bilgilendirilir.
6 - Bir klinik araştırmaya nasıl katılabilirsiniz?
Her bir klinik araştırmanın kendine özgü “dahil olma” ve “dışlama” kriterleri bulunmaktadır. Bunlar klinik araştırmalardan kabul edilebilir sonuçlar elde edilebilmesinin önemli ilkeleridir. Dahil olma kriterleri, gönüllünün araştırmaya katılması için gereken koşulları belirtirken, dışlama kriterleri ise gönüllünün taşımaması gereken özellikleri belirtmektedir.
Bu kriterler yaş, cinsiyet, hastalık türü, önce gördüğü tedaviler, alışkanlıkları veya fiziksel özellikleri ile ilgili olabilir. Fizik muayene ve laboratuvar tetkiklerini içeren ayrıntılı bir araştırma ve denetimden sonra bireyin uygunluğu saptanırsa bu çalışmaya katılması önerilir.
7 - Bir klinik araştırmaya katılmadan önce neler yapılır?
Sağlık taraması için kliniğe çağrılan gönüllülere çalışma özelinde ayrıntılı bilgi verilir. Çalışmaya katılmak isteyen gönüllüler “Bilgilendirilmiş Gönüllü Oluru Formu” nu imzalarlar.
Bilgilendirilmiş Gönüllü Oluru Formu” nu imzaladıktan sonra klinik araştırma öncesinde ayrıntılı bir fizik muayenesi ve çalışma özelinde istenen laboratuvar tetkikleri ( kanda ve idrarda ) yapılır. Gönüllülerin elektrokardiyografileri (EKG) çekilir ve tansiyon, nabız ve vücut sıcaklıkları ölçülür. Boy ve kilo ölçümleri yapılarak uygunlukları açısından değerlendirilir.
İstenen tüm muayene, tetkik ve kullanılacak ilaç ile ilgili hiçbir maliyet gönüllülere yüklenmez.
8 - Bilgilendirilmiş gönüllü olur formu nedir?
Araştırmaya katılma önerisini kabul etmeden önce uygulanacak ürün ile ilgili her türlü varolan bilgi, bunun olası yararları ve tehlikeleri, bu uygulama sırasında neler yapılacağı ve bunların olası tehlikeleri, bu çalışmaya kaç bireyin katılacağı vb. bilgileri ayrıntılı bir biçimde içeren, gönüllünün anlayabileceği şekilde hazırlanmış “Bilgilendirilmiş Gönüllü Oluru Formu” okunması ve özgürce karar verilebilmesi için gerekli süre de dikkate alınarak bireye verilir.
Karar vermede akla takılan soruları kimin yanıtlayabileceği de bildirilerek her türlü etki ve baskıdan uzak bir şekilde gönüllülük çerçevesinde karar verilebilmesi için her türlü koşul sağlanır.
9 - Klinik araştırmalarda gönüllülerin güvencesi nasıl sağlanır?
Yürütülecek olan klinik araştırma mutlaka Sağlık Bakanlığı ve Etik Kurullar tarafından onaylanmaktadır. Araştırıcıların her birinin yükümlülüklerini belirten çalışma planını içeren bir araştırma protokolü mevcuttur ve araştırma bu protokol doğrultusunda yürütülmektedir.
Çalışma sonuçları, bilimsel toplantılarda sunulabilir veya bilimsel dergilerde yayınlanabilir. Bu durumlarda katılımcıların gizliliği kesinlikle korunmaktadır. Ayrıca her araştırmada gönüllüler, araştırma ilacını aldıkları sürece oluşabilecek herhangi bir istenmeyen duruma karşı sigortalanmaktadırlar. Klinik araştırmalarda güvenlilik birincil önceliktir.
10 - Klinik araştırmadan istenildiği zaman ayrılmak mümkün mü? Bu durumda zarar görme riski var mı?
Gönüllünün katıldığı klinik araştırmadan istediği zaman ayrılma hakkı vardır. Gönüllünün araştırmadan tıbbi sebepler dışında ayrılması klinik araştırmanın aksamasına neden olabilmektedir. Bu karar nedeniyle gönüllüye herhangi bir tazminat ödetilemez veya kurumsal yaptırım uygulanamaz.
11 - Gönüllü kime denir?
Klinik araştırmaları tüm dünyada ve ülkemizde uluslararası standartlara, kılavuzlara, bildirgelere ve yerel mevzuata uygun olarak yapılır. İlgili mevzuat uyarınca yazılı oluru alınmak suretiyle klinik araştırmaya iştirak eden hasta veya sağlıklı kişilerdir.
Bu çerçevede ve kurallara uygun olarak yapılan bu tür araştırmalara katılan kişilere gönüllü veya katılımcı denilip, hiçbir zaman ve hiçbir ülkede “kobay” veya “denek” sıfatı yakıştırılmaz ve yakıştırılmamalıdır.
12 - Bir klinik araştırmada gönüllülerin ne gibi hakları vardır?
- Çalışmanın bir klinik araştırma olduğunu bilmek,
- Bilinen risklerin farkında olmak,
- Bilinen yararların farkında olmak,
- Seçenek tedavi veya uygulamaları bilmek,
- Gizliliğin korunduğunu bilmek,
- Daha ileri bilgi için kime danışılacağını bilmek,
- Katılımın gönüllü olduğunu, herhangi bir zamanda araştırmadan ayrılabileceğini bilmek,
- Araştırmadan ayrılma durumunda gerekiyorsa tedavisinin ve takibinin yapılacağını bilmek,
- Araştırma nedeni ile oluşabilecek en ufak zararın bile karşılanacağını bilmek.
13 - Bir klinik araştırmaya katılmanın ne gibi yararları olabilir?
Her çalışmanın özelinde farklılık taşımakla birlikte aşağıdaki yararlar sayılabilir:
- Hastalık durumunu bilen uzman doktorlar aracılığı ile en üst düzeyde tıbbi bakım, laboratuvar olanaklarını ücretsiz elde etme ve uygulanacak ilaçları ücretsiz kullanma,
- Yeni bir tedaviden henüz piyasaya çıkmadan yararlanma,
- Tıp ve ilaç biliminin gelişmesine insanlık adına bireysel katkı sağlama,
- Bazı çalışma türlerinde, araştırmaya katılan kişiler sağlıklı olduklarından kullanılan ilaçların hastalıklarına yarar sağlaması gibi bir seçenek bulunmamaktadır.